سس حاققی، قادینلار اوچون

داغ درگیسی‌نین 16-جی سایی‌سیندان
مهدی قره‌داغی

18-جی یوزایللیک‌دن بو گونه قدر دونیا قادینلاری چئشیدلی حاقسیزلیقلارلا ساواشماقدادیرلار. بیر سیرا اؤلکه‌لرده هله ده ان ایلکَل (ایبتیدایی) حاقلاری قادینلارا اسیرگه‌ییرلر. قادین حاقلاریندان دانیشاندا، بوتون بیرئیسل (فردی)، ایش، ائییتیم و ... آیریمجیلیقلاردان سؤز گئدیر. باشقا قونولاری بیر یانا قویاراق، بو یازی ایچین قادینلارین سیاسی قاتیلیمی (مشارکتی) نظرده توتولور. سئچمک و سئچیلمک حاقلاری سیاسی قاتیلیمین بیر بؤیوک بؤلومونو اولوشدورماقدادیر دئینده باشقا سیاسی و مدنی چالیشماری گؤزدن سالماق نیتنیده اولموروق، یالنیز بو حاقلارا بارماق قویدوغومزدا اونلارین داها گؤزه گلمه‌سینی اؤنده توتوروق، باشقا بیر سؤزله دئسک سس وئرمک حاققی سیاسی قاتیلیم پروسه‌سینین بیرینجی آددیملارین ساییلماقدادیر. تاسسوفله 19-جو یوزایللیین سون ایللرینه قدر قادینلار، بوتون سس (رای) وئرمک ایمکانی یارانان اؤلکه‌لرده سس وئرمک حاققیندان محروم قالمیشدیلار. آذربایجان میللتی بو قونودا شرق و موسلمان میللتلر ایچینده ان اؤنجول میللتلردن بیری ساییلیر. موسلمان اؤلکه لرینده بیرینیجی دؤنه اولاراق 1918-ده قورولان آذربایجان دموکراتیک جومهوریتی‌نین محمد امین رسولزاده باشچیلیغی ایله قادینلارا سس حاققی ساخلانیلیر، بو ایشین اؤنملی اولماسینی آمریکا بیرلشمیش ایالتلرینین 1920 بو حاقلاری قادینلارینا وئرمه‌یی بیلنده داها آیدین اولونور. بو یازی‌دا دونیادا قادینلارین اؤلکه‌لرینین سیاسی سورجلرینده رول اویناماق ایسته‌یی حاقدا بیرینجی آددیم ساییلان سئچیب، سئچیلمک حاققی یا ایختیصارجا دئسم سس حاققینی گؤزدن کئچیریریک:

دونیادا بیرینجی اؤلکه اولاراق قادینلارا ایرقلارینا باخمایاراق سس وئرمک حاققینی 1893-ده نیوزیلند وئریب، البته بو اؤلکه‌نین خانیملاری سئچکیلرده آدای اولوب سئچیلمک حاققینی 1919-دا قازاندیلار. ایکینجی اؤلکه اولاراق استرالیا 1902-ده و فنلاند 1906-دا بو حاققی رسمیته تانیدیلار. تورکیه جومهوریتی 1930-دا قادینلار سس حاققینی قازاندیلار، بریتانیادا قادینلار ایللر بویو چالیشمادان سونرا 1918-ده بو حاققی الده ائتدیلر آمما ائله او ایلکی سئچکیلرده ده کیشیلرین سس وئرمک اوچون ان آزی 20 یاشلاری اولمالاری گرکلی اولارکن بو یاش قادینلار اوچون 30دور. البته باتی دونیاسیندا بعضی یئرلده چالیشمالار تئزراق سونوجلانمیشدی مثلا آمریکانین وایومینگ ایالتی 1869-دا قادین حاقلارینی رسمی اولاراق قبول ائتدی. باشقا اؤلکه‌لرده آد آپارماق ایسته‌ینده ایتالیالی قادینلار بو حاققی 1925-ده قازندیغیندا موسولینی‌نین فاشیسم حوکومتی ایش باشینا گلینجه بو تمل حاققی الدن وئردیلر و بو حاققی ایکینجی دونیا ساواشی بیتنه کیمی بو حاقدان محروم قالدیلار، البته ائله 1925-جی ایلده قازاندیقلاری حاقدا دا هر ایکی قادینین سسی بیر کیشی‌نین سسی ایله برابریدی. فرانسه‌ده بو حاق نئچه دؤنه وئریلیب سونرا گئری آلینمیشدیر آمما آراسی کسیلمه‌ین 1944-ده شارل دوگل یاردیمیلا وئریلدی. بو گون دونیانین ان گلیشمیش اؤلکه‌لریندن ساییلان سوییس با حاققی قادینلارینا 1971-ده وئریب یانی تقریبا 40 ایل بوندان اؤنجه. عراق 1980-دا و اروپانین مرکزینده یئرلشن لیختن اشتاین 1984-ده بو حاققی قادینلاری ایچین رسمیته تانیدیلار. ایران‌دا مشروطه چاغلاریندا بعضی چالیشمالارا باخامیاراق قادینلار 1963-ه کیمی بو حاققی قازانماق اوچون دؤزمه‌لی اولدولار. البته بیرینجی دؤنه اولاراق بو اؤلکه‌ده آذربایجان میللی حوکومتی بیر ایللیک حوکومتینده میر جعفر پیشه‌وری‌نین اؤزل حساسیت و قایغیسی ایله بو حاق رسمیته تانیندی و میللی حوکومتده قورولان سئچکیده آذربایجان قادینلاری تاریخده ایلک اولاراق سس وئریب، سئچیلمک ایمکانی تاپدیلار، البته بیر ایل اوندان سونرا آذربایجانلی قادینلار میللی حوکومت چؤکدویونده بو حاقلارین دا باشقا حاقلاری کیمی الدن وئردیلر. ایندی بو گون بو اؤلکه‌ده هله ده قادینلار رهبر و پرزیندنت (اؤلکه‌نین بیرینجی و ایکینجی شخصلری) اولا بیلمزلر. بو قونودا بیر چوخ اؤلکه‌لر رفورما (اصلاحاتا) باشلاییبلار. مثلا، عرب اؤلکه‌لرینده بو سون ایللرده ایره‌لیله‌ییش گؤزه گلن قدر اولموش. بحرین 2002-ده، عمان2003-ده و بیرلشمیش عرب امیرلیین‌ده (امارات) 2006-دا بو حاققی قادینلاری اله کئچیردیلر. البته بو حاققی قازانماق بو قدر ده راحات اولماییب، بیر چوخ اؤلکه‌لرین قادینلاری ایللر بویو بو تمل حاقلاری قازانماق اوچون چالیشیب حتی ساواشیبلار، آمریکادا قادینلار بو حاققی 1920-ده پرزیدنت ویلسونون آمریکا آنایاساسیندا وئردییی دییشیکلیکله اله گتیرمک اوچون 1848-جی ایلیندن «قادینلارا سس حاققی مدنی حرکاتی» باشلامیشلار یا ژاپن‌دا 1925-ده ژاپن اوردوسو یوزلر قادین حاقلاری اوغروندا چالیشقانی اؤلدورموشدو، بریتانیادا بو حاققی قازانماق اوچون قادینلار یاراتدیقلاری اؤرگوتلر 1868-دن 1900-ه قدر بریتانیا پارلمانینا 40 دیلکچه وئردیلر، 1908-ده لندن‌ده 500 مین نفرلیک بیر میتینگ کئچیردیلر و 1910-دا بوتون بریتانیادا سراسری اعتصاب یولا سالدیلار. 21-جی قرنده دؤرد اؤلکه‌ده هله ده قادینلار سس وئرمک حاقلاری یوخدور: بوتان، برونئی، سعودی عربستان و واتیکان.