مروری بر پیشینه روز جهانی زبان مادری

داغ درگیسی‌نین 15-جی سایی‌سیندان

در طول سال روزهای زیادی مانند روز جهانی زن، روز جهانی کارگر و روز جهانی محیط زیست را مرتبط با مسائل گوناگون نامگذاری ‌کرده‌اند که مسلماً وجه تسمیه آنها، وقایعی هستند که در آن روز اتفاق افتاده است. روز جهانی زبان مادری نیز اینگونه است.

در سال 1947 کشور پاکستان با گرفتن استقلال از هند تشکیل شد. این کشور از دو قسمت پاکستان شرقی (بنگلادش) و پاکستان غربی (پاکستان امروزی) تشکیل شده بود که اسلام تنها عنصر مشترک  و عامل اتحاد این دو بخش بود. با اعلام زبان اردو به عنوان زبان رسمی پاکستان از سوی محمد علی جناح، رهبر حزب مسلم لیگ، اولین جرقه‌های اعتراض زده شد. جمهوری اسلامی پاکستان با تمسک به شعارهای اسلامی از قبیل وحدت، برابری و برادری اسلامی، سیاست آسیمیلاسیون و استعماری را در قبال پاکستان شرقی به اجرا گذاشت؛ به طوری که اقتصاد پاکستان غربی نسبت به پاکستان شرقی به سرعت رشد کرد و تاریخ و فرهنگ بنگالی مورد تعرض قرار گرفت.

در سال 1948 محمدعلی جناح با سخنرانی در داکا (پایتخت کنونی بنگلادش)، اعلام کرد که اردو به عنوان تنها زبان رسمی کشور باقی خواهد ماند. در این سخنرانی دانشجویان با فریاد "نه نه، پس بنگالی چه می‌شود" اعتراض کرده و جنبش دانشجوئی و حرکت ملی بنگلادش را پایه‌گذاری کردند. بنگالی‌ها در 21 فوریه سال 1952 تظاهراتی را برای رسمیت یافتن زبان بنگالی به عنوان زبان رسمی و زبان ایالتی به راه انداختند که در این اعتراض چند نفر توسط پلیس داکا کشته شدند. این روز نقطه عطفی در حرکت ملی بنگلادش به شمار می‌رود؛ زیرا پس از این روز مبارزات وارد فاز تازه‌ای شد و سرانجام در تاریخ 26 مارس سال 1971 با اتنخاب مجیب الرحمن به عنوان رئیس جمهور موقت، بنگلادش رسماً به استقلال رسید.

عمارت «شهیدمنار» یادمان شهدای 21 فوریه است. این یادمان كه از بناهای ملی و مورد احترام مردم بنگلادش می‌باشد، در نزدیكی دانشگاه داكا، در مركز این شهر بنا شده است كه همه ساله از آخرین ساعات روز 20 فوریه شاهد حضور انبوه مردمی است که برای گرامیداشت یاد و خاطره این روز و شهدای آن، گرد هم می‌آیند. مقامات، مسئولان و دانشگاهیان از ساعات اولیه روز 21 فوریه (نیمه شب) در محل مزبور حضور می‌یابند. ابتدا رئیس جمهور و رئیس دولت و به دنبال آن رهبران احزاب، اعضای هیئت دولت، رئیس و نمایندگان مجلس، سفرای كشورهای خارجی و گروه‌ها و دستجات مردم بر سر یادمان شهید منار حضور یافته و آن را گلباران می‌كنند. این برنامه چنان با استقبال مردمی و دولتی مواجه می‌شود كه حدود 12 ساعت (از 12 نیمه شب تا حدود ساعت 12 ظهر روز 21 فوریه) ادامه می‌یابد و مردم گروه گروه با پاهای برهنه (به نشان احترام) و در صفوف چند كیلومتری به سوی این یادمان حركت كرده و این مزار را گلباران می‌کنند.

کشور بنگلادش در نوامبر سال 1999 پیشنهاد رسمی خود را مبنی بر نامگذاری روز 21 فوریه به نام "روز جهانی زبان مادری" به سازمان یونسکو اعلام کرد. همزمان با این فعالیت‌ها سازمان دیگری با عنوان طرفداران روز جهانی زبان مادری (Mother Language Lovers of the world) در کانادا تشکیل شد که اعضای آن دارای ملیت‌های انگلیسی، هلندی، آلمانی، بنگلادشی و ... بودند. این سازمان نیز پیشنهاد خود را جهت نامگذاری این روز به نام روز جهانی زبان مادری به سازمان یونسکو ارائه کرد. این پیشنهاد در سی امین نشست عمومی سازمان یونسکو به تصویب رسید. پس از اعلام روز 21 فوریه به نام روز جهانی زبان مادری طرحی توسط یونسکو تهیه و به تمامی کشورهای عضو ابلاغ شد. بر اساس این طرح، در این روز برای معلمان، دانش‌آموزان و دانشجویان برنامه‌های خاصی تدارک دیده شده بود. عنوان این طرح چنین بود: «روز جهانی زبان مادری: تنوع زبان‌ها و فرهنگ‌های مختلف بیانگر ارزش جهانی آنها برای تقویت حس وحدت و انسجام جوامع بشری می‌باشد.»

دلیل نامگذاری این روز به این نام، بیشتر به علت جلب توجه جامعه جهانی برای حمایت از زبان‌های تحت ستم و در حال نابودی است؛ چرا که نابودی زبان یک ملت مساوی است با نابودی تاریخ، هویت و فرهنگ آن ملت و چه بسا نابودی این عناصر مهم در یک ملت، به نابودی خود آن ملت بیانجامد. همچنین این روز باعث ایجاد احترام متقابل فرهنگها و زبانهای مختلف شده و سبب غنی‌تر شدن فرهنگها می‌گردد. زبان مادری به عنوان ابزار ارتباطی نقشی بسیار مهم در تکوین شخصیت افراد دارد و روز جهانی زبان مادری، اعلامیه جهانی تنوع فرهنگی و محافظت از بینش سنتی مردم بوده و جلوگیری از نزاعهای غیر منطقی بر سر کالاها و خدمات فرهنگی، از اهداف آن به شمار می‌روند. از کشورهایی که تا به حال سیستم آموزشی چند زبانه را به کار گرفته اند، سوئیس، نروژ، هلند و هند نمونه های مؤفقی هستند که با استفاده از این سیستم، به اهداف یونسکو جامه عمل پوشانیده و مردم را به فراگیری چند زبان ترغیب نموده‌اند. هر چند که در برخی کشورها، از سیستم چند زبانه استفاده می‌گردد اما هنوز ملت‌های پرشماری از جمله ترک‌های ساکن ایران تحت تبعیض زبانی و آسیمیلاسیون قرار دارند. پر واضح است که این ملل، نباید فقط به درخواست کمک از جامعه جهانی بسنده کنند و بر آنان واجب است که خود نیز در کنار مذاکرات و درخواست‌های اینچنینی، برای نیل به هدفشان که همانا دستیابی به حق تحصیل به زبان مادری است، تلاش نمایند. بعید نیست که چنین تلاشهایی تأثیرات بیشتر و عمیق‌تری بر رسیدن به هدف داشته باشند.