گۆنئی آذربایجاندا تۆرکجه مطبوعات تاریخینه قیسا باخیش

گۆنئی آذربایجان‌دا مطبوعاتین اساسی اؤتن عصرده قویولموش‌دور. میلی حکومتین دئوریلمه‌سین‌دن 1357-جی ایل اینقیلابینا قدَر گۆنئی آذربایجان‌دا آنا دیلی‌نین مطبوعاتدا ایشله‌دیلمه‌سی یاساق ائدیلمیشدی. بئله کی، او دؤوره‌نین مۆختلیف ایل‌لرینده آذربایجان‌دا فارس، اینگیلیس و فرانسیز دیل‌لرینده مۆختلیف سیاسی باخیشلار یؤنونده ۲۰-دن آرتیق قزئت و ژۇرنال چاپ اولونسا دا تۆرک دیلینده هئچ بیر مطبوعات اورقانی مؤوجود اولمامیش‌دیر. 1357-جی ایل اینقیلابیندان سونرا ایراندا قیسا مۆدتلی دئموکراتیک دَییشیکلیک‌لرین یارانماسی ایله برابر، تۆرکجه مطبوعاتین نشرینه ایمکان یاراندی. اینقیلاب‌دان سونراکی ایللرده تهران‌دا، ائله‌جه ده گۆنئی آذربایجانین تبریز، اۇرمو، اردبیل، آستارا، میانا، زنجان، اهر، خوی، ماکو، شبیستر، مۇغان، و بۇ کیمی شهرلرینده "اودلار یۇردو"، "چنلی بئل"، "آراز"، "موللا نصرالدین"، "آذربایجان"، "وطن اۇغروندا"، "اوختای"، "ستارخان بایراغی"، "ایره‌لی"، "مۇشتولوق"، "بهار آذربایجان"، "آینده آذربایجان" کیمی قزئت‌لر و "کوراوغلو"، "بیرلیک"، "آزادلیق"، "قارداش‌لیق"، "وارلیق"، "دده قورقود"، "اینقیلاب یولوندا"، "آذربایجان سسی"، "گۆنش"، "اۆلکر"، "یئنی یول" کیمی ژۇرنال‌لار چاپ ائدیله‌رک یاییلدی. بۇ مطبوعات اورقان‌لاریندا ایران، او جمله‌دن آذربایجان جمعیتی ایجتیماعی-ایقتیصادی پروبلئم‌لرینه، اونلارین چتین‌لیک و احتیاج‌لارینی عکس ائتدیرن یازی‌لارا چوخ یئر وئریلیردی. بۇنونلا یاناشی، تۆرکجه مطبوعات صحیفه‌لرینده آذربایجان خالقینین تاریخی، اونون مدنیتی‌، دیلی و ادبیاتی‌نین ایشیقلاندیریلماسی و خالق طرفیندن سئویلمه‌سی ده اؤنملی یئر تۇتوردو.

ایران ایسلام جۆمهوریتی‌نین غئیری-فارس میللت‌لرین میللی دئموکراتیک حرکات‌لارینا منفی مۆناسیبتی 1360-دان سونراکی ایل‌لرده، تۆرکجه مطبوعات اورقان‌لاری‌نین اکثریتی‌نین نشری‌نین دایاندیریلماسی اۆچون باش‌لیجا سبب‌لردن بیری اولدو. بۆتون بۇ سۆرج‌لرده آنا دیلینده اؤز چاپینی داوام ائتدیره بیلن تکجه ژۇرنال جواد هئیت‌ین سوروملولوغو ایله تهراندا چیخان "وارلیق" ژۇرنا‌لی ایدی.

70-جی گۆنش ایل‌لرینده و 80-جی ایل‌لرین بیرینجی یاریسیندا بیر طرفدن آذربایجان‌دا مۆعاصیر میللی حرکتین گۆجلنمه‌سی و باشقا طرفدن ایصلاحات دؤنمینده سیاسی-ایجتیماعی آزادلیق‌لارین نیسبی شکیلده آرتماسی ایله برابر، آذربایجاندا چوخ ساییلی درگی‌لر یایینلاماغا باشلادی. سؤزو گئدن درگی‌لردن "شمس تبریز"، "فجر آذربایجان"، "آذرآبادگان"، "امید زنجان"، "ارک"، "اردبیل"، "احرار"، "وراوی"، "دیلماج"، "آذری"، "ائل دیلی و ادبیاتی" و بۇ کیمی قزئت و ژۇرنال‌لاری آد آپارماق اولار. آرتیریلمالی‌دیر کی، همین یایین‌لار ایکی دیلده (فارس و تۆرک دیل‌لرینده) چاپ اولونوردو.

او ایللرده ان اساس تۆرکجه قزئته‌چیلیک حرکتی بیلیم‌یوردلاردا گئتمیشدیر. بیلیم‌یوردلاردا آذربایجان و تۆرکلوک محورینده گئدن قیزغین اویانیش و نتیجه‌ده آذربایجان اؤیرنجی حرکتی‌نین عملی شکیلده تمللری‌نین قویولماسی ایله برابر اونلارجا اؤیرنجیسل درگی آذربایجان و ایران بیلیم‌یوردلاریندا یایینلاماغا باشلادی. سؤزو گئدن اؤیرنجی‌سل درگی‌لردن "اؤیرنجی"، "یاشماق"، "اۇلوس"، "نسیم"، "آراز"، "اؤزلوک"، "اؤیرنجی باخیشی"، "اویانیش"، "یول"، "ستارخان"، "کیملیک"، "یولداش"، "یاغیش"، "آیدین گله‌جک"، "سهند"، "قیبچاق"، "گۆنش"، "تلنگر"، "سارای"، "چنلی بئل"، "یاشیل یول"، "آنا یۇردو"، "سحر"، "اینام"، "آچیق سؤز"، "سایان"، "ستارخان"، "اۇلدوز"، "ساوالان"، "دان اۇلدوزو"، "بۇلود" و "خلج" کیمی درگی‌لری آد آپارماق اولار.

1385-جی ایلین‌نین خۇرداد قیاملاریندان سونرا آذربایجان تۆرکجه‌سینده و آذربایجان محوریتینده یایین یاپان درگی‌لر بیر-بیر توقیف و لغو ایمتیاز اولماغا باشلادی. آذربایجانلی‌لارین تۆرک دیلینه آرتان ماراغیندان و میللی منفعتلر اساسیندا اویقولادیق‌لاری تۇتوموندان قورخان حاکیمیتین سانسور و باسقیسیی بۇ درگی‌لرین هئچ بیرینه نشر ایمکانی وئرمه‌دی.   

سون ایل‌لرده ایسه آذربایجان‌دا آز ساییلی درگی فارس دیلی ایله برابر تۆرک دیلینده ده یازی‌لار درج ائتمه‌یه باشلامیشدیر. گئنللیک‌له ادبی-فرهنگی مؤوضولار اطرافیندا یایینلانان بۇ درگی‌لردن "بایرام"، "آفتاب آذربایجان"، "یاشایش" و اینقیلاب‌دان گۆنوموزه قدر دایانمادان یایین یاپان "وارلیق" درگی‌سینی آد آپارماق اولار. بۇنلارین یانی سیرا بۇ گۆنلوکده بیلیم‌یوردلاردا دا "خزر"، "چیراق"، "دنیز"، "سۇنار"، "اۇرمو"، "دیلداش" و "یولداش" کیمی محدود شکیلده یایین یاپان اؤیرنجیسل درگی‌لره ایشاره ائتمک اولار.

* بو یازی داغ درگیسی‌نین ۷-جی سایی‌سیندان گؤتورولموشدور.